Kapliczki, figury i krzyże na terenie parafii Wożuczyn
„Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, Nr 1/2009, s. 27 - 33.
Barbara Typek
Kapliczki, figury i krzyże na terenie parafii Wożuczyn
Najważniejszym miejscem dla parafian jest świątynia. Dla mieszkańców parafii Wożuczyn obecnie jest nią kościół w Wożuczynie oraz kaplice filialne w Siemnicach, Siemierzu i w Kraczewie. Nie zawsze tak było.
Od XV w. tereny dzisiejszej parafii zamieszkiwali prawosławni i rzymskokatolicy, w związku z czym znajdowały się tu miejsca kultu różnych wyznań.
W XVII w. przy zamku Wożuczyńskich znajdowała się murowana kaplica zamkowa, która przetrwała do poł. XIX w, jako kaplica prywatna kolejnych właścicieli Wożuczyna. W XVI w. wzniesiono w Siemnicach drewnianą cerkiew (przetrwała do poł. XIX w.), a w 2 poł. XVII w. powstała drewniana cerkiew parafialna w Michalowie (istniała do poł. XVIII w.). W 1747 r. w Michalowie Rostkowscy wznieśli murowaną kaplicę, rozebraną w 1970 r. przy okazji rozbudowy placu buraczanego. Nie ma też już drewnianej kaplicy cmentarnej w Wożuczynie. Nie zachowały się również: XIX w. kapliczka w dębie w Siemnicach, czy XIX-wieczna grota św. Onufrego w Wożuczynie - szczęśliwie św. Onufry ocalał.
Do naszych czasów przetrwały natomiast dość liczne kapliczki, figury i krzyże. Stawiano je najczęściej w miejscach, uważanych przez mieszkańców wsi za niezwykłe. Na rozstaju dróg - by wskazywały drogę i chroniły podróżnego, na końcu i na początku wsi by strzegły jej mieszkańców oraz z okazji szczególnych wydarzeń; historycznych lub tragicznych wypadków we wsi i w parafii. W XIX w., nawet i jeszcze w XX w., gdy jedyną świątynią na terenie parafii był kościół w Wożuczynie, mieszkańcy daleko oddalonych miejscowości gromadzili się przy nich z okazji majówek, świecenia pokarmów w Wielką Sobotę, itp. Tak było np. w Kraczewie, Siemierzu czy Siemnicach. Dziś, te zachowane obiekty poza funkcją sakralną, urozmaicają piękny krajobraz naszej parafii.
Najstarszym obiektem na terenie parafii jest figura przydrożna z herbem Wożuczyńskich Godziemba z poł. XVII w., usytuowana w starej części cmentarza w Wożuczynie. Pozostałe zachowane obiekty pochodzą od XVIII w. do czasów współczesnych nam. Najwięcej ich powstało na początku XX wieku, szczególnie w latach 1905-1906. W 1905 r. bowiem uchwalony został ukaz tolerancyjny cara Aleksandra II, a w 1906 r. parafię Wożuczyn odwiedził bp lubelski ks. Franciszek Jaczewski. Oba te doniosłe wydarzenia upamiętniają kamienne krzyże i figury z datą 1905 lub 1906. Są one materialnym dowodem, że o polskości tutejszych mieszkańców zdecydował nie język, lecz religia i wyznanie.
Najsłynniejszym świętym na terenie dzisiejszej parafii, jak zresztą i na całej Lubelszczyźnie był św. Jan Nepomucen - stojący zwyczajowo w pobliżu wody, patron od powodzi i śmierci przez utopienie. Figura tego świętego znajduje się w Wożuczynie, a kapliczki w Wożuczynie i w Czartowczyku. Ponadto występują figury Matki Bożej, Jezusa oraz kamienne, kamienno-żeliwne lub metalowe i drewniane krzyże. Większość z nich, pochodząca od XVII w. do lat 30. XX w., są to obiekty o wartościach zabytkowych. Najmniej zachowało się drewnianych krzyży, z racji nietrwałego materiału jakim jest drewno.
Twórcy krzyży, figur, kapliczek pozostają nieznani. Zapewne byli to miejscowi murarze, kowale, cieśle i rzeźbiarze (o czym świadczy poziom artystyczny obiektów) lub wędrowni twórcy. Zarówno o jednych jak i o drugich pamięć nie przetrwała do naszych czasów.
Liczba przydrożnych kapliczek, figur, krzyży na terenie naszej parafii jest duża, zatem w niniejszym opracowaniu uwzględniono tylko obiekty zabytkowe - do 1950 r. oraz kilka nam współczesnych, zasługujących na szczególną uwagę.
WOŻUCZYN
Figura przydrożna z poł. XVII w.
Usytuowana przy dawnym trakcie Tomaszów-Tyszowce. Według tradycji łączona z Jakubem Wożuczyńskim. W 1 poł. XIX w. przy niej ulokowano cmentarz parafialny. Murowana z cegły, otynkowana kolumna na czworobocznym postumencie, zwieńczona gzymsowaną latarnią z czterema prostokątnymi i półkoliście zamkniętymi –przemiennie-wnękami, w których według relacji mieszkańców, do lat 70. XX w. mieściły się figurki aniołków. Całość kryta daszkiem stożkowym z dachówek, zwieńczonym metalowym krzyżem, kowalskiej roboty. Od frontu pod latarnią fryz konsolowy z uskrzydlonymi główkami aniołków i tarczą herbową, na której wyrzeźbiony jest herb Wożuczyńskich ”Godziemba” oraz litery CLWB.
Figura św. Jana Nepomucena z XIX w.
Stoi przy rozstaju dróg Wożuczyn-Źwiartówek-Siemierz, nad wodą. Na ceglanym, pobielonym, czworobocznym, zakończonym gzymsem uskokowym postumencie wznosi się kamienna, pobielona postać świętego. Figura pierwotnie stała na moście arkadowym nad rzeczką Wożuczynką, a zatem miała strzec mieszkańców od powodzi. Po II wojnie światowej, zniszczony most rozebrano, a figurę ustawiono w pobliżu dawnego mostu. Obiekt znajduje się w ewidencji zabytków.
Figura Najświętszej Marii Panny z XVIII w.
Znajduje się przy dawnej drodze prowadzącej do pałacu Mierów. Pierwotnie figura zwrócona była w stronę starej drogi. Po II wojnie, gdy budowano nową drogę prowadzącą do Zamościa, postać Marii odwrócono w jej stronę. I tak jest do dziś, Matka Boska strzeże poruszających się drogą. Postać Matki Bożej wykonana z kamienia, malowana na biało, płaszcz na niebiesko. Stoi na ceglanym, pobielonym cokole, w kształcie czworokąta zakończonego gzymsem uskokowym. Wokół figury metalowe, współczesne ogrodzenie wykonane w 2009 r. i kostka brukowa, położona w 2010 r.
Kapliczka św. Jana Nepomucena z XIX w.
Ustawiona w centrum wsi, na zakręcie, do lat 50.XX w. za nią znajdowała się kuźnia p. Ksawerego Piotrowskiego. Do 2009 r. była to drewniana kapliczka w kształcie czworokąta, z jednej strony zamiast ściany był płotek. Pobielona, kryta dachem czterospadowym z blachy, na którym w szczycie wznosił się metalowy krzyż. Wewnątrz stała drewniana figura świętego, polichromowana w kolorach białym, czarnym i brązowym. Od frontu, na skraju dachu widniał napis: Swięty Janie Nepomucynie módl się za nami. Kapliczka ta znajdowała się w ewidencji zabytków.
W 2009 r. rozebrano starą kapliczkę, stawiając w jej miejsce nową z sidingu, krytą blachą. Obecnie jedynie św. Jan jest autentyczny, a całość utraciła walory artystyczne i zabytkowe.
Stan z 2009 r. Stan obecny.
Krzyż z pocz. XX w.
Stoi przy skrzyżowaniu dróg, pierwotnie na rozstaju, pomiędzy drogami prowadzącymi dawniej do zamku i do wsi, w pobliżu posesji p. G. Kostyńskiego. Na ceglanym, tynkowanym, pobielonym zakończonym gzymsem uskokowym postumencie umieszczony jest metalowy krzyż, kowalsko zdobiony, z takąż figurą Jezusa Chrystusa. Dookoła otoczony współczesnym metalowym ogrodzeniem i brukowany kostką w 2009 r.
SIEMNICE
Krzyż z 1905r.
Stoi na rozstaju dróg, przed sklepem GS-u, w centrum wsi. Wykonany z cegły, pobielony. Na czworobocznym cokole zakończonym gzymsem uskokowym i trójkątnymi tympanonami umieszczona jest półkolista, podłużna nadstawa z metalowym krzyżem kowalskiej roboty. Z trzech stron cokołu, w prostokątnych płycinach umieszczone są małe,wspólczesne obrazki, z MB Częstochowską, MB Krasnobrodzką i Panem Jezusem. Od frontu rżnięty napis:” Boże błogosław nas 1905”. Odnowiony staraniem mieszkańców w 2009 r.
Krzyż żeliwny z pocz. XX w.
Wzniesiony na skraju wsi, w kierunku zachodnim, przy polnych drogach, obok posesji p.Kuzdry, prawdopodobnie fundacja właścicieli Siemnic-Holtzerów. Na ceglanym, tynkowanym i pobielonym okrągłym cokole umieszczony jest żeliwny krzyż z figurą Chrystusa, bogato zdobiony motywami roślinnymi, glorią oraz grupą figuralną pod krzyżem (Maria-Matka Jezusa, jej siostra Maria i Maria Magdalena).U stóp grupy figuralnej klęczą po obu stronach dwa małe putta. Pośrodku krzyża medalion otoczony stylizowanym wieńcem, być może pierwotnie zawarty był na nim jakiś napis.
Krzyż z pocz. XX w.
Leży na polu, przy drodze prowadzącej na Celestynów. Drewniany, z metalową figurką Chrystusa. Według relacji mieszkańców Siemnic, postawiony przez właścicieli wsi-Holtzerów obok istniejącej dawniej cegielni polowej. Przy nim zbierała się służba dworu na Celestynowie na majówki.
Krzyż z 2 poł. XX w.
Upamiętnia miejsce, w którym w XIV w. na dębie ukazała się Matka Boska. Obok w XVII w. pobudowano cerkiew i założono cmentarz prawosławny. Cerkiew i cmentarz przetrwały do poł. XIX w. W dębie, po zniszczeniu go przez piorun w 1876 r. umieszczono figurę św. Jana Nepomucena, tworząc kapliczkę. Dziś jedynie krzyż przypomina o niezwykłości tego miejsca.
Figura Matki Boskiej z 2009 r.
Postawiona w miejscu urodzin męczennika z naszej parafii, ks. Błażeja Nowosada, staraniem mieszkańców Siemnic. Kamienna, polichromowana, na ceglanym, pobielonym, w formie piramidy schodkowej postumencie. Frontem ku drodze. Od frontu rżnięty napis:”Tu urodził się ks. Błażej Nowosad…w 600 rocznicę założenia parafii ku pamięci przyszłych pokoleń. Rodacy. Siemnice 2009”. Wokół metalowe ogrodzenie. Poświęcona w 2009 r. przez bpa Wacława Depo.
MICHALÓW
Krzyż z 1905 r.
Stoi na rozstaju dróg, na końcu wsi, frontem ku drodze. Na kamiennym, tynkowanym, pobielonym postumencie zakończonym gzymsem uskokowym z trójkątnymi tympanonami, mieści się na wielobocznej, podłużnej nadstawie metalowy krzyż z wizerunkiem Chrystusa, kowalsko zdobiony. Od frontu prostokątna płycina z obrazkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Pod nią napis 1905 r. Całość otoczona współczesnym metalowym ogrodzeniem z prętów i ozdobiona sztucznymi kwiatami. Według relacji najstarszych mieszkańców Michalowa, krzyż postawiono jako prośbę o zatrzymanie panującej cholery.
Krzyż z poł. XX w na „Ostrowie”
Znajduje się przy posesji p. Parola. Frontem ku drodze. Kamienny na ceglanej, zakończonej uskokowo podstawie, pobielony. Od frontu niewielka płycina z małym obrazkiem MB Częstochowskiej. Zwieńczony kamiennym krzyżem z metalową figurką Chrystusa. Ogrodzony pobielonym płotem.
SIEMIERZ
Kapliczka z pocz. XX w.
Ustawiona w zachodniej części wsi, przy głównej drodze, w pobliżu boiska, frontem ku drodze. Murowana z cegły, tynkowana, pobielona. Od południa wejście – dwuskrzydłowe drzwi zakończone półkolistym nadprożem, zwieńczeniu półkolistą opaską. Całość obiega gzyms uskokowy. Otoczenie stanowi siatka z metalowymi przęsłami, z wejściem na osi. We wnętrzu mieści się współczesny obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Kapliczka odnowiona w 2005 r., staraniem mieszkańców wsi.
Kapliczka z pocz. XX w.
Stoi w południowej części wsi, przy polach, frontem ku drodze. Drewniana, szalowana, pobielona z 3 stron, od frontu zamiast ściany płotek. Kryta dachem namiotowym obitym blachą, zwieńczonym niewielkim krzyżem kowalskiej roboty. We wnętrzu, na kamiennym postumencie z napisem: Od powietrza, głodu ognia i wojny wybaw nas Panie współczesna figurka Jezusa Chrystusa, ufundowana kilka lat temu przez mieszkańców wsi, w miejsce starej. Kapliczkę obiega współczesny płot zdobiony snycersko z furtką na osi, malowany.
Figura Matki Bożej z 1936 r.
Znajduje się w centrum wsi, w pobliżu sklepu, przy rozstaju dróg, frontem ku drodze. Na murowanym czworobocznym cokole, zakończonym gzymsem uskokowym figura Matki Bożej. W górnej części cokołu ujęty po bokach pilastrami napis: Matko Boża błogosław lud twój i wszystkim uchwiarodawców-1936 r. Wokół współczesne metalowe, ażurowe ogrodzenie z wejściem na osi.
Figura Jezusa z 1 poł. XX w.
Wznosi się na burcie, przy głównej drodze, od strony wschodniej wsi, frontem ku drodze. Na ceglanym, tynkowanym, pobielonym, czworobocznym postumencie zakończonym gzymsem uskokowym, umieszczona jest kamienna, polichromowana postać Jezusa. Od frontu napis: Bóg z nami. Do figurki prowadzą cementowe schody oraz współczesne metalowe, ażurowe ogrodzenie z bramką na osi.
ŹWIARTÓWEK
Krzyż z pocz. XX w.
Wznosi się przy głównej drodze, na prywatnej posesji p.Bodańczuk, frontem ku drodze. Kamienny, tynkowany, pobielony cokół, zakończony gzymsem uskokowym. W górnej części cokół ujęty po bokach pilastrami, zakończonymi półkolistymi tympanonami. Nad tym czworoboczna, zwężająca się ku górze nadstawa, zwieńczona kamiennym krzyżem z metalowym wizerunkiem Chrystusa. Od frontu, w ziemi 2 kamienne słupy, pozostałości po dawnym ogrodzeniu.
CZARTOWCZYK
Kapliczka św. Jana Nepomucena 1950, 2009
Usytuowana na skraju wsi, w kierunku wschodnim, w pobliżu drogi do Czartowca, w miejscu zwanym Kołaicha lub Gołaicha. Frontem ku drodze. Zbudowana nad cudownym źródełkiem, w miejscu starej kaplicy.
Stara kaplica nosiła wezwanie Najświętszej Marii Panny i została wybudowana w 1847 r. Należała do unitów. Była dość pokaźnych rozmiarów, usytuowana na dębowych palach nad wodą. Kryta kopułami, jak wspominają mieszkańcy, przypominała dzisiejszą kaplicę na wodzie w Krasnobrodzie. We wnętrzu był ołtarzyk ze starą kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, przeniesiony tu z cerkwi w Siemnicach (pierwotnie obraz wisiał na dębie w Siemnicach, obecnie w kościele w Czartowcu(?)). W przedsionku kaplicy stała zachowana do dziś figura św.Jana Nepomucena z poł. XIXw. Obok kaplicy były jeszcze dwie mniejsze kapliczki drewniane.
Repr.: Z.Gloger, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t.II, Warszawa 1919, s.79.
Ponieważ w połowie XX w. drewniana kaplica chyliła się ku upadkowi, staraniem ks.Piotra Sadowskiego z Czartowca rozebrano ją i wybudowano z niej plebanię w Czartowcu. Na miejscu starej kaplicy w 1950 r. postawiono nową. Murarzem jej był Jan Stepuch. W niej umieszczono na kamiennym ołtarzu i drewnianym podeście ocalałą, drewnianą, polichromowaną rzeźbę św. Jana Nepomucena, pochodzącą z XIX w. Kapliczka była murowana, tynkowana, kryta blachą. Na planie prostokąta, zakończonego półkoliście od południa. Wejście znajdowało się od północy.
Stan z 2006 r.
Stan obecny.
W 2009 r. dzięki staraniom mieszkańców Czartowczyka, dokonano gruntownej renowacji kapliczki. Całość zmieniła charakter poprzez zmianę dachu, dobudówkę i okrycie lic ścian zewnętrznych cegłami. Dokonano renowacji wnętrza, a figurę świętego poddano konserwacji. Uporządkowano otoczenie, wytyczono alejkę pozwalającą na dojście do kapliczki. Oczyszczono źródełka. Po renowacji kapliczki miejsce to odżyło i jest codziennie licznie odwiedzane przez rzesze wiernych z różnych stron.
Figura Matki Boskiej z 1906 r.
Stoi przy głównej drodze Tomaszów-Tyszowce, na posesji p.H.Zezuli, frontem ku drodze. Czworoboczny ceglany, tynkowany, pobielony postument na dwustopniowej podstawie, z płycinami od północy, południa i zachodu, zwieńczony gzymsem uskokowym. W płycinie zachodniej i północnej współczesne obrazki różnej wielkości przedstawiające Jana Pawła II. Na dole postumentu, od frontu wyryta data 1906, u góry przy zwieńczeniu wyryty w ujęciu pasowym stylizowany motyw liści. Na postumencie stoi kamienna, polichromowana na niebiesko i biało figura Matki Boskiej. Nad figurą współczesny metalowy daszek dwuspadowy. Otoczenie figury stanowi kostka brukowa i współczesne betonowe, ażurowe ogrodzenie, z wejściem od frontu oraz drzewa i ławeczki. Całość ozdobiona współczesnymi sztucznymi kwiatami.
KRACZEW
Krzyż z 1808 r.
Usytuowany przy głównej drodze, w centrum wsi, naprzeciw przystanku PKS. Frontem zwrócony ku drodze. Czworoboczny, ok. 2 m postument z cegły, tynkowany, zwieńczony gzymsem uskokowym. U podstawy również gzyms uskokowy. Od frontu na postumencie marmurowy medalion z rytym napisem: ””Kolos wieczney pamięci Nowo Założoney wsi Kraczew nazwanej, w roku 1808 wystawiony”, ujęty po bokach stylizowanym lambrekinem. Na postumencie wznosi się fragment kolumny z podstawą, kanelurami, wykonanej z piaskowca, zwieńczonej kamiennym krzyżem z figurą Chrystusa. Od frontu na kolumnie ryty medalion ze słabo czytelnym napisem i datą 1932(?)lub 1939(?), ujęty po bokach stylizowaną girlandą. Całość wysoka na około 4,5 m. Krzyż upamiętnia założenie wsi przez Jana Kraczewskiego. Pierwotnie stał na gruntach pańskich. Obecnie na posesji p. A.Walczyszyn.
Krzyż z poł. XX w.
Znajduje się przy głównej drodze, w odległości ok. 200 m od krzyża z 1808 r., pomiędzy zabudowaniami. Frontem ku drodze. Czworoboczny, ceglany, tynkowany, pobielony postument z prostokątną płyciną od frontu. Zakończony gzymsem uskokowym. W zwieńczeniu kamienny krzyż z metalową figurą Chrystusa.
SOSNOWA DĘBOWA
Figura Matki Boskiej z poł. XXw.
Stoi przed domem p. Glenia, przy głównej drodze, frontem ku drodze. Ufundowana przez nieznanego z imienia rządcę któregoś z okolicznych majątków-Skupowskiego, który w wyniku wysiedlenia znalazł tu schronienie w czasie II wojny światowej.
Na ceglanym, tynkowanym, pobielonym czworobocznym, ściętym na narożach postumencie, stoi kamienna figura Matki Boskiej, zwieńczona współczesnym baldachimem z blachy. Całość ozdobiona współczesnymi sztucznymi kwiatami. Od frontu malowany napis:
„Zawitaj Pani świata, niebieska Królowa,
Witaj Panno nad panny gwiazdo porankowa.
Zawitaj pełna łaski prześliczna światłości
Pani na pomoc świata śpiesz się zbaw nas z złości”
Fotografie: Barbara Typek
Bibliografia:
1. Ewidencja zabytków gminy Rachanie/Urząd Gminy Rachanie/
2. Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. II, Warszawa 1919.
3. Tenże, Encyklopedia staropolska, Warszawa 1900-1903, t. II.
4. Górak J., Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986.
5. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z.17,Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982.
6. Kawałko D., Kaplice na źródłach, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, Nr 2/2006, s.51-61.
7. Niedźwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.
8. Relacje ustne mieszkańców parafii.
9. Rejestr zabytków gminy Rachanie/Urząd Gminy Rachanie/karty zabytków znajdują się w PSOZ w Zamościu/.
10. Typek B., Kapliczki, figury i krzyże na terenie gminy Rachanie, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, Nr 1/2009, s. 27-33.