Pocztówki z Wożuczynem

„Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, Nr 2/2014, s. 51-53.


Barbara Typek

Pocztówki z Wożuczynem 

            Wożuczyn - mała miejscowość w gminie Rachanie, od ponad 100 lat jest tematem pocztówek, zwłaszcza jej wyjątkowe zabytki.

Malowniczo położony pałac Wydżgów znany był w całej Polsce.  Jego piękno zauważył nie tylko Kazimierz Laskowski - poeta z Warszawy, który w 1907 r. nazwał go Polskim Trianon, ale zauważyli też lokalni wydawcy przedwojennych pocztówek: M.Gerson i Jan Strzyżowski z Zamościa.

M.Gerson w latach 1905 - 1918 wydała (lub wydała) „Albumik - Zamość i okolice”, w którym m.in. znalazły się dwie pocztówki przedstawiające Wożuczyn w 1912 r.

1- z widokiem na ogród  włoski,

2- z widokiem  na bramę główną.[1]

  Wożuczyn. Nakładem M. Gersona. Zamość 1912, zbiory prywatne.

Pocztówka ukazuje XVIII w. ogród włoski na tarasach, z 13 figurami mitologicznymi, znajdujący się niegdyś za pałacem w Wożuczynie. Na schodach stoi ówczesny właściciel Józef Marian Tomasz Wydżga i karzeł Bartosz.  U góry napis Wożuczyn. Na rewersie: Pocztówka Nr 1 Nakład M. Gersona. Zamość 1912. Zapis nazwiska sugeruje więc mężczyznę. Niewątpliwie chodzi tu o księgarnię M. Gerson z Zamościa (imię nieznane), która zajmowała się również wydawnictwem pocztówek z Lubelszczyzny[2]. Zdjęcie wykonane prawdopodobnie z murów pałacowych.

Wożuczyn, Wyd. M. Gerson(?), Zamość ok.1912, zbiory prywatne. 

Po lewej stronie widoczna holendernia - obora dworska. Pośrodku XVIII w. obeliski bramne. Pomiędzy nimi w prześwicie wieże kościoła i po prawej od nich wiatrak. Na pierwszym planie, po lewej, przy ogrodzeniu stoi karzeł Bartosz. Zdjęcie wykonane z okien kordegardy.

Na obu prezentowanych pocztówkach w górnym, prawym rogu napis: Wożuczyn, pisany tą samą czcionką, a na rewersie wydawca. 

Te same dwie, w/w pocztówki ukazały się również nakładem Jana Strzyżowskiego (1871-1938), znanego zamojskiego fotografa[3]. Oba wydawnictwa różnią się jedynie tym, iż wydawnictwo M.Gerson ma na awersie w prawym górnym roku napis ”Wożuczyn”, a wydawnictwo Strzyżowskiego takiego napisu nie ma. Ma za to po prawej stronie ciemny pasek z jasnym napisem: Wożuczyn ziemia Lubelska powiat Tomaszowski Fotog.J.Strzyżowski Zamość. Pocztówki Strzyżowskiego ukazały się ok. 1912 r.

Wożuczyn ziemia Lubelska powiat Tomaszowski.Fotog. J. Strzyżowski Zamość.

Zbiory prywatne.

Nakładem Jana Strzyżowskiego ok.1912 r. ukazała się też inna pocztówka z widokiem na ogród dolny w Wożuczynie[4] .

Wożuczyn.ziemia Lubelska. Fotog.J.Strzyżowski, ok.1912 r.,zbiory prywatne.

Pocztówka przedstawia tzw. ogród dolny. W tle niezachowane mury pałacowe z XVIII-XX w. i szczyt pałacu. Przy powozach stoi karzeł Bartosz, w łodzi siedzi Józef M.T.Wydżga. Zdjęcie wykonane z drogi. Łódka z postacią właściciela Wożuczyna jest fotomontażem sprzed 100 lat, wykonanym w atelier Jana Strzyżowskiego w Zamościu. Zdjęcie bez łódki było bowiem reprodukowane w 1907 r. w Tygodniku Ilustrowanym[5].   

W tym samym czasie (ok. 1912 r.) zapewne nakładem M.Gerson wyszła jeszcze inna pocztówka, przedstawiająca pałac i zabudowę pałacową: dziedziniec i kordegardę. Na wydawnictwo Gersona wskazuje styl czcionki, jaką wykonany jest w prawym górnym rogu napis Wożuczyn, analogiczny do napisu z pocztówki z ogrodem włoskim, niestety nie dotarłam do rewersu. Zdjęcie to ukazało się w 1907 r. w Tygodniku Ilustrowanym [6]. Wykonano je przypuszczalnie z wysokiego punktu, być może z drzewa lub ze strychu kuchni pałacowej.

Wożuczyn. Wyd. M.Gerson,(?) Zamość ok. 1912, zbiory prywatne. 

Po prawej nieistniejący już XVIII w. pałac. Przed nim dziedziniec pałacowy. W tle, po lewej zachowana kordegarda. W centrum pocztówki mieszkańcy pałacu (może też goście) i służba pałacowa, m.in. Józef T. M. Wydżga i karzeł Bartosz. Reprint tej pocztówki, w 2013 r. wydało Stowarzyszenie Miłośników Wożuczyna i Okolic.

Najbardziej tajemniczą spośród przedwojennych pocztówek Wożuczyna jest poniżej prezentowana, odnaleziona w albumie rodziny związanej z Wożuczynem w 2011 r. Pocztówka przedstawia mury pałacowe XVIII-XX w. od strony zachodniej, dziś już nieistniejące. Po lewej przed murami właściciel J.M. T. Wydźga i karzeł Bartosz, po prawej zapewne pracownicy majątku, bądź służba. Zdjęcie wykonane od strony kordegardy. Sposób wydania (tematyka, styl, postacie J.M.T.Wydżgi i karła) wskazuje na wydawnictwo M.Gerson, ale napis Wożuczyn ma odmienną czcionkę i jest po lewej stronie pocztówki. Analiza rewersu pomogłaby ustalić wydawcę, jednak dostęp do niego jest niemożliwy, z uwagi na wklejenie pocztówki w album rodzinny.

Wożuczyn. Wyd. M..Gerson (?) Zamość ok. 1912, zbiory prywatne.

Analiza wszystkich 5 przedwojennych pocztówek oraz materiałów źródłowych dotyczących Wożuczyna, wskazuje, że autorem wszystkich zdjęć, które posłużyły do pocztówek jest Jan Strzyżowski. Zdjęcia zostały wykonane ok. 1907 r. Trzy z nich były reprodukowane w 1907 r. w Tygodniku Ilustrowanym, jako uzupełnienie artykułu E.L.Polski Trianon[7]. Wiele wskazuje na to, że zdjęcia zostały wykonane w tym samym czasie – latem.

Zastanawia fakt wydania tych samych pocztówek przez M.Gerson i J.Strzyżowskiego. Zapewne Strzyżowski udostępnił swoje zdjęcia M.Gerson. Zatem czyje pocztówki są pierwsze, skoro zdjęcia są te same, a pocztówki wydane przez M.Gerson pochodzą z 1912 r.? Tę kwestię zostawiam otwartą, prosząc czytelników, kolekcjonerów pocztówek o pomoc.

Na marginesie działalności J. Strzyżowskiego, na uwagę zasługują kontakty tego znanego fotografa z mieszkańcami Wożuczyna. Zachowały się zdjęcia rodziny zarządcy Wożuczyna Tomasza Watsona (1901-1912) oraz mieszkańców wsi wykonane w atelier Strzyżowskiego w Zamościu i przez niego sygnowane.

Wszystkie przedwojenne pocztówki z Wożuczynem, poza autorem zdjęć, łączy też postać karła Bartosza. Rzec by można, że dla autora zdjęć z których powstały pocztówki (J.Strzyżowskiego), karzeł był równie niecodziennym zjawiskiem jak sama wyjątkowa zabudowa pałacowa w Wożuczynie. Bartosz widnieje na każdej pocztówce, a na 4 z nich w obecności swego pana ówczesnego właściciela Wożuczyna Józefa Mariana Tomasza Wydżgi. Wytłumaczenie jest proste. „Monstrualnie brzydki” karzeł Bartosz był przewodnikiem J.M.T.Wydżgi, który chorując na nieuleczalną wówczas chorobę oczu, tracił wzrok[8].

Przejdźmy do innych pocztówek z Wożuczynem.

W latach 1914-1915, a więc bezpośrednio po spaleniu pałacu przez bomby austriackie, w toku bitwy pod Komarowem, ukazała się pocztówka przedstawiająca zgliszcza pałacu i folwarku.

Pocztówka  z 1914-1915 r., zbiory prywatne. Awers.

Wydawcą tej widokówki wydawnictwo Edit. Comite general Polonais de Secours - Copyr, o czym głosi napis na awersie. Wydawnictwo to w okresie międzywojennym wydawało widokówki z widokami miast, wsi. Dodatkowo na awersie umieszczony jest w języku francuskim i angielskim napis w polskim tłumaczeniu: ”Po zbombardowaniu przez Austriaków. Zamek zawierał cenne zbiory, wśród których niepublikowane rękopisy i fortepian Chopina”(tłum.B.T.). Napis zwiera pomyłkę. Chodzi o pałac w Wożuczynie, a nie o zamek.

W latach 60., gdy po pałacu nie było już śladu, ukazała się pocztówka przedstawiająca budynek bramny oraz pocztówka ukazująca fragment fasady kościoła p.w. Nawiedzenia NMP w Wożuczynie. W obu przypadkach autorem zdjęć był Leonard Sempoliński (1902-1988), znany warszawski fotograf, jeden z założycieli Związku Polskich Artystów Fotografików [9].

Wożuczyn, budynek bramny z XVIII w., fot. L. Sempoliński 1964. Wyd.ZFP „Ruch” 1967, zbiory prywatne.

 

Wożuczyn. Fragment barokowego kościoła z ok.1742 r., fot. L. Sempoliński 1964.

Wyd. ZFP „Ruch” 1966, zbiory prywatne.

            Po kilkudziesięciu latach braku zainteresowania Wożuczynem jako tematem pocztówek, w 2008 r. na podstawie zdjęć Henryka Góreckiego ukazały się dwie pocztówki wydane przez firmę „PALETA”. Obie przedstawiają kościół w Wożuczynie – widok zewnętrzny i wewnętrzny i niektóre elementy wyposażenia, takie jak: prospekt organowy, epitafium Mierów, obraz z ołtarza głównego. Na jednej z nich portret ks. Błażeja Nowosada, ur. w Siemnicach, parafia Wożuczyn, męczennika II wojny światowej.   

Ostatnie pocztówki przedstawiające Wożuczyn wydane zostały w 2013 r. przez Stowarzyszenie Miłośników Wożuczyna i Okolic (SMWiO, w ramach realizacji projektu ”Wożuczyn i okolice w obiektywie”, programu „Działaj Lokalnie VIII”. Jedna z wydanych pocztówek to reprint pocztówki z ok. 1912 r. przedstawiającej pałac, dziedziniec i kordegardę. Druga pocztówka to wynik konkursu fotograficznego o tym samym tytule co projekt. Jej autorem - zwycięzcą konkursu jest Andrzej Pasieczny z Wożuczyna. Pocztówka przedstawia widok na kościół i zabudowania osady cukrowni, z górującą nad otoczeniem wieżą ciśnień i garbem Grzędy Sokalskiej w tle. Nawiązując do przedwojennych pocztówek , w prawym górnym rogu ma napis Wożuczyn. Pocztówki wydane przez SMWiO są do nabycia w Izbie Regionalnej w Wożuczynie.

            Pocztówki z Wożuczynem są przykładem sposobu ukazania walorów (zwłaszcza zabytkowych) jednej miejscowości, świtenie służą promocji wsi. Przedwojenne pocztówki są ponadto doskonałym źródłem do poznania historii miejsca i ludzi (jak karzeł Bratosz czy J.M.T.Wydżga) oraz materiałem ikonograficznym do studiów nad nieistniejącymi  i zachowanymi zabytkami. Pocztówki współczesne też takimi źródłami będą za lat kilkanaście lub kilkadziesiąt...