Dwaj pasjonaci fotografii-F.Łukowski z Siemnic i S.Gajewski z Wożuczyna

„Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, Nr 4/2015, s.33-36. 

Barbara Typek

Dwaj pasjonaci fotografii:

Feliks Łukowski z Siemnic i Stanisław Gajewski z Wożuczyna

 Gmina Rachanie to gmina typowo rolnicza, uboga, ale mogącą poszczycić się bogactwem wydarzeń historycznych, zabytków i wybitnych postaci. Stąd bowiem poza słynnymi: Edmundem Monsielem, Marią Urban Mieszkowską, Bronisławem Przyłuskim, Adamem W.Kulikiem, Gabrielem Wójcikiem, Tomaszem Wybranowskim, Jerzym Lewczyńskim, pochodzą też dwaj fotografowie amatorzy. Jeden znany już w całej Europie - Feliks Łukowski, drugi nieznany (czy raczej znany lokalnie) - Stanisław Gajewski.

Feliks Łukowski ps.”Pstryk” urodził się 28 października 1919 r. w Siemnicach. Ukończył 4 klasy gimnazjum przyklasztornego o.o. Bernardynów w Radecznicy. W czasie okupacji należał do Związku Walki Zbrojnej,a potem Armii Krajowej (BIP - Biura Informacji i Propagandy VII rejonu). Prowadził indywidualne tajne nauczanie w Siemnicach i Wożuczyn Cukrowni. Po uzyskaniu w 1946 r.,  w Tomaszowie Lub. dużej matury rozpoczął studia weterynaryjne we Wrocławiu, które po roku przerwał z powodów zdrowotnych. Po rocznym kursie pedagogicznym w Jeleniej Górze został nauczycielem dzieci emigrantów greckich na Dolnym i Opolskim Śląsku. Wrócił w rodzinne strony i w latach 1952-54 uczył chemii, fizyki, matematyki w szkole w Wożuczynie. W 1954 r. Wraz z rodziną (żona Michalina, syn Jacek) przeniosł się na stałe do Krynic, gdzie kontynuował pracę pedagogiczną w Szkole Podstawowej.W Krynicach urodziły się córki Małgorzata i Barbara. W latach 60. Łukowski rozpoczął studia pedagogiczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. Zakończył je na UMCS w Lublinie. W Krynicach pozostał do końca życia, pełniąc funkcje kierownika, a następnie dyrektora Szkoły Podstawowej. Dał się poznać jako dobry organizator i oddany społecznik. Był m. in. był inicjatorem budowy nowego budynku szkoły. Posiadał liczne odznaczenia państwowe. Feliks Łukowski zmarł 5 lutego 1985 r. w Tomaszowie Lubelskim. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Wożuczynie.[1]
               
     

Feliks Łukowski w czasach studenckich, zdjęcie z dedykacją dla Stanisława Gajewskiego, zbiory St.Gajewskiego

Od lat 30. Łukowski fotografował. Wykonywał zdjęcia usługowe-do dokumentów, ale i dokumentalne: pamiątkowe z wesel, pogrzebów, uroczystości, sąsiadów, życie codzienne, przyjaciół, znajomych, rodzinę, partyzantów, okupantów, przesiedleńców. Fotografował  zwłaszcza dzieci i ludzi w ich codziennym życiu. Na jego zdjęciach uwiecznione zostały jego  rodzinne strony: Siemnice, Michalów, Wożuczyn, Wożuczyn Cukrownia. Są też zdjęcia jego autorstwa ukazujące ratusz w Zamościu, zamek w Dzikowie.

                                     Michalów 18.09.1942, fot.F.Łukowski, zbiory St.Gajewskiego.

Ratusz w Zamościu 1941, fot. F.Łukowski, zbiory St.Gajewskiego

Zbiór fotografii Łukowskiego, uratowany dzięki Jerzemu Lewczyńskiemu (artysta fotografik z Rachań) znajduje się w Muzeum Zamojskim. Ocalone fotografie wielokrotnie wykorzystywane były w różnych publikacjach. W 2005 r. zbiór został wykorzystany przez Ośrodek „Karta” z Warszawy, który w numerze Kwartalnika Historycznego Karta opublikował niewielką część zdjęć Łukowskiego. W tym samym 2005 r. Muzeum w Zamościu, wydało obszerną publikację ”Świat stodół, chałup i opłotków. Wieś w obiektywie Feliksa Łukowskiego z Siemnic, pow. Tomaszów Lub.” (publikacja jest jeszcze dostępna w Muzeum Zamojskim).

Między innymi o F. Łukowskim powstał też filmy zrealizowane przez Telewizję Edukacyjną w reżyserii Adama W. Kulika pt:„Zostały tylko fotografie”(1993), ”Fotografowie prowincjonalni” (2006) oraz film dokumentalny przygotowany przez telewizję holenderską w 2011 r. ”In Europa 1943”.

Zdjęcia F. Łukowskiego wielokrotnie były prezentowane na wystawach: 

-1992- „Było to 50 lat  temu”, Muzeum Zamojskie w Zamościu

 Wystawa pokazywana była jeszcze kilkakrotnie, m.in. w czerwcu i lipcu 1992 r. na zjeździe absolwentów LO w Tomaszowie Lub., w Muzeum im. dra Janusza Petera. W 1996 r. w szkole w Krynicach, w szkole w Michalowie (1994) i w Rachaniach.

-2009 -„Ocalone wspomnienia. Fotografie Feliksa Łukowskiego”, Akademickie Centrum Kultury „Chatka Żaka”, Lublin (14.12.09-10.01.2010).

- 2010 -„Wojenne ślady dwóch fotografów. Dwie perspektywy Kurta Goldmanna i Feliksa Łukowskiego”, Instytut Pamięci Narodowej, Lublin (7.02-31.03.2010).

-2010 –„Świat chałup i opłotków w fotografii Feliksa Łukowskiego” - Muzeum Wsi Kieleckiej w Kielcach (4-8.10.2010).

-2012-„Wieś w obiektywie Feliksa Łukowskiego”- Muzeum Okręgowe w Sandomierzu (5.07.2012-2.09.2012).

-2015-„Wożuczyn i okolice na zdjęciach Feliksa Łukowskiego (1919-1985) z Siemnic”- Izba Regionalna w Wożuczynie (16.08.2015-31.10.2015)[2].

O Feliksie Łukowskim jest ( i będzie) głośno. O Stanisławie Gajewskim wiedzą nieliczni.

            Stanisław Gajewski ps.”Fotograf” urodził się w Wożuczynie 3.06.1923 r. Posiadał wykształcenie średnie niepełne. Żołnierz Batalionów Chłopskich, a następnie 1 kompanii Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa obwód Tomaszów Lub. pod dowództwem Franciszka Pomykało ps.”Teczka”. Brał udział m.in. w rozbrajaniu werkschutzu w Cukrowni Wożuczyn (27.03.1944), walczył z ukraińskimi nacjonalistami pod Posadowem, Steniatynem, Rzeczycą i Ulhówkiem (9.04 i 2.06 1944). Po wyzwoleniu z polecenia dowództwa organizacji funkcjonariusz MO na posterunku w Rachaniach i KP MO w Tomaszowie Lub. Po zwolnieniu się ze służby ukończył studia wyższe na Politechnice Warszawskiej. Pracował jako inżynier w hucie „Stalowa Wola” i w „Siarkopolu” w Machowie, zajmując stanowiska kierownicze. Opatentował 3 wynalazki oraz kilkanaście usprawnień technicznych. Zmarł 7.09.1987 r., pochowany został w Tarnobrzegu. Zostawił żonę Jadwigę i dzieci: Jana, Andrzeja i Zofię. Stanisław Gajewski posiadał liczne odznaczenia, m.in. Krzyż Partyzancki, Krzyż Batalionów Chłopskich, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski[3].

Stanisław Gajewski, lata 40., zbiory St.Gajewskiego.

Pasją Gajewskiego od młodości było fotografowanie. Najwięcej zdjęć wykonał w okresie okupacji. Gajewski fotografował Wożuczyn i jego ”Zacisze” czyli „Maciejówkę” (część Wożuczyna), ale robił też zdjęcia Wożuczyn Cukrowni, Michalowa, Zwiartówka, Siemierza i okolicy.

St. Gajewskiego, tak jak Łukowskiego interesowali ludzie - ich życie codzienne, ale też obiekty. Dziś bezcenne są np. jego zdjęcia przedstawiające różne ujęcia niezachowanego   zespołu pałacowego w Wożuczynie, nieistniejących: XVIII w. kapliczki w Michalowie, zakładu Cukrowni Wożuczyn, zabudowa wsi Wożuczyn z lat okupacji, pałac w Klemensowie. Są też unikatowe zdjęcia „Piekiełka” k.Tomaszowa z 1940 r., torów w Zwierzyńcu, promu na Tanwi w Harasiukach. Mniej jest u niego zdjęć pozowanych jak u Łukowskiego, więcej zdjęć przypadkowych, dokumentacyjnych np. pożar „Maciejówki”, pole bitwy pod Posadowem, dzieci nasiedleńców w kąpieli, partyzanci. Gajewski swoje zdjęcia zazwyczaj podpisywał: data, miejsce, czasami imiona i nazwiska lub tylko data.
                                                                      

Zachodnia strona zespołu pałacowego w Wożuczynie, lata 40., fot.St.Gajewski,

Zbiory St.Gajewskiego.
                                     
                                             

Brama wjazdowa na dziedziniec pałacowy w Wożuczynie, od strony Koziej Woli,

listopad 1941, fot.St.Gajewski, zbiory St.Gajewskiego. 

„Piekiełko” k.Tomaszowa Lubelskiego, 1940, fot.St.Gajewski, zbiory St.Gajewskiego

                Pałac w Klemensowie, 1941 r., fot.St.Gajewski, zbiory St.Gajewskiego.

Feliks Łukowski i Stanisław Gajewski byli bardzo bliskimi przyjaciółmi. Obaj pasjonowali się fotografią (robili sobie zdjęcia nawzajem) i wymieniali się odbitkami. Często używali samowyzwalaczy. Nie zawsze (a zwłaszcza Łukowski) podpisywali swoje zdjęcia. Szczęśliwie o naszych czasów zachował się album rodzinny Gajewskiego, w którym są zdjęcia autorstwa obu panów, opatrzone podpisami i często dedykacjami[4]. Analiza zdjęć z albumu pozwoliła zweryfikować autorstwo niektórych zdjęć obu pasjonatów. Część zdjęć uważanych dotąd za zdjęcia Łukowskiego, faktycznie jest autorstwa Gajewskiego i odwrotnie. Zatem w zbiorze zdjęć F. Łukowskiego w Muzeum Zamojskim znajdują się zdjęcia Gajewskiego i nie tylko. Feliks Łukowski przyjaźnił się również z Jerzym Lewczyńskim z Rachań, który w okresie okupacji również wykonywał zdjęcia głownie Rachań, po wojnie został artystą fotografikiem, a po śmierci Łukowskiego ocalił jego zbiór fotografii. Kilka zdjęć Lewczyńskiego znajdziemy w zbiorze Łukowskiego w Muzeum Zamojskim oraz w albumie rodzinnym Gajewskiego. Wątek znajomości Gajewskiego z Lewczyńskim wymaga szerszych badań, a twórczość fotograficzna Jerzego Lewczyńskiego, jego związki z Łukowskim – to już temat na inny artykuł.

 
                      

Janina Sidor (żona St.Gajewskiego) i Feliks Łukowski na tle kościoła w Wożuczynie,1943 r. fot. F.Łukowski oraz dedykacja na zdjęciu z podpisem Feliksa.

                                                

F.Łukowski, K.Mazurówna, St.Gajewski 10 VI 1940 pod Czartowczykiem

Zbiory St.Gajewskiego.

Faktem jest że zdjęcia obu panów stanowią wyjątkowy materiał dokumentacyjny do badań historycznych czasów okupacji na Zamojszczyźnie (i obecnej gminy Rachanie), zarówno życia codziennego, zabytków, etnografii. Można z nich zrobić wystawy tematyczne, poświęcone wybranym aspektom, czy wybranej wsi okresu okupacji (np. Wożuczyn, Siemnice, Wożuczyn Cukrownia, Michalów). Jest jeszcze wiele zdjęć w albumach prywatnych mieszkańców gminy Rachanie, których autorami są St.Gajewski lub F.Łukowski, do których powoli docieram.

Niewielką część zdjęć St.Gajewskiego wykorzystałam do pracy magisterskiej o zespole pałacowym w Wożuczynie w 1996 r., część do publikacji ”Wożuczyn” w 2013 r., część (zdjęcia ukazujące zespół pałacowy w Wożuczynie) jest prezentowana na stałe w Izbie Regionalnej w Wożuczynie[5]. Pozostałe czekają na odkrycie.

Warto by pokusić się o urządzenie wspólnej wystawy Łukowskiego, Gajewskiego i Lewczyńskiego, gdyż ich zdjęcia wzajemnie się uzupełniają i dają pełny obraz życia, wyglądu wsi obecnej gminy Rachanie z lat okupacji. Kto wie, może już niedługo…